Okoliczności tropikalnych upałów oraz odwiedzone miejsca związane z sięgającym wiele dekad wstecz dziedzictwem handlowym, akademickim i przemysłowym skierowały dyskusje na nowe tory, wykraczające poza debatę nad przyszłością głównego obiektu zainteresowania lokalnego zespołu Archethics, jakim jest kwartał miejski mieszczący niegdyś biura tajnej policji NRD. Obok różnych formuł inwestycyjnych i projektowych, jakim poddano sięgające niekiedy połowy XIX wieku struktury dawnych fabryk, magazynów i stacji kolejowych omawiano też namacalne (w tych warunkach wręcz dosłownie) skutki ocieplenia klimatu oraz bezrobocia, bezdomności, masowych migracji, gentryfikacji i inwestycji spekulacyjnych, wreszcie wrażliwości infrastruktury komunikacyjnej i jej organizacji na zdarzenia losowe i potencjalne zagrożenie sabotażem, terroryzmem czy ekstremalnymi zjawiskami pogodowymi. Nie zabrakło otwierających oczy wizyt na wystawach związanych z omawianymi zagadnieniami, zwłaszcza burzliwymi dziejami Niemiec w XX w. prezentowanych w Forum Historii Współczesnej, Muzeum Historycznym Lipska, Muzeum Szkolnictwa i kościele św. Mikołaja
 |
 |
 |
Nie zabrakło także kwestii zielono-niebieskiej infrastruktury, rozumianej z jednej strony jako część dziedzictwa kulturalno-przyrodniczego, z drugiej zaś jako sieć połączeń dla alternatywnych środków transportu, z drogami wodnymi i rowerowymi służącymi nie tylko rekreacji. Poddane renaturyzacji rzeki i kanały służące niegdyś transportowi, m.in. węgla z kopalni odkrywkowych, tworzą dziś wraz z jeziorami powstałymi w nieckach dawnych wyrobisk atrakcyjny krajobraz miejski i podmiejski. Samo miasto może się z kolei pochwalić zaprojektowanymi z rozmachem i świetnie utrzymanymi terenami zieleni, centralną strefą pieszą o powierzchni ponad 2 km2, znakomicie funkcjonującą komunikacją miejską i drogami rowerowymi. Skutkiem jest odczuwalna redukcja udziału samochodów w codziennych dojazdach do około 30%. Założenie, które udało się zrealizować w ciągu trzech lat zamiast zaplanowanych w miejskiej strategii mobilności dziesięciu.
 |
 |
 |
Głównym obiektem badawczym wizyty był jednak kwartał znany jako Matthäikirchhof - część miasta o najstarszej historycznej metryce sięgającej XI w. W kolejnym stuleciu na miejscu słowiańskiego grodu stanął kościół, a imię jego patrona, św. Mateusza, przeniesiono z czasem na zespół zabudowy mieszkalnej, która w XVI w. otoczyła przykościelny plac. Rozpoczęta już w XVIII w. rozbiórka fortyfikacji uwolniła szeroki pas terenu - pierścień staromiejskich plant, które rozwijające się miasto postanowiło przeznaczyć na nową reprezentacyjną zabudowę w otoczeniu zieleni. Odcinek przy kościele św. Mateusza zabudowano w 1913 gmachem towarzystwa ubezpieczeniowego Alte Leipziger zwanym ze względu na zaokrąglony narożnik "Runde Ecke".
 |
 |
 |
 |
To od niego, a ściślej od funkcji, którą pełnił po 1945, zaczyna się kłopotliwa (dysonansowa) historia Matthäikirchhof, chociaż umieszczenie w nim siedziby NKWD, a następnie, w 1950 Okręgowego Biura Urzędu Bezpieczeństwa (BVfS) nie wyczerpuje jeszcze wszystkich dysonansów komunikowanych przez funkcje, formy, historie i stan zachowania poszczególnych obiektów, jakimi w kolejnych dekadach zabudowano teren wnętrza kwartału zniszczonego wskutek bombardowań.
 |
 |
 |
 |
Pierwsze powojenne budynki wzniesione w latach 50. XX w. (obecnie Muzeum Szkolnictwa) zrealizowano w stylu powściągliwego socrealizmu korespondującego z detalem gmachów z początku XX w. Rozbudowany kompleks obok tajnej policji (Stasi) mieścił także siedzibę Policji Ludowej. Dopiero budynki modernistyczne z lat 1979-1985 przyniosły radykalną zmianę, zarówno w estetyce elewacji (taśmowe okna, panele elewacyjne z fakturowego betonu, abstrakcyjne dekoracje ryzalitów klatek schodowych zwane "uszami"), jak i w rzucie ignorującym historyczną siatkę urbanistyczną i zamykając cały kwartał tworząc policyjną fortecę o powierzchni 2,5 boisk piłkarskich zamkniętą zarówno na stare miasto, jak i na planty, do których prowadziły w tym miejscu schody wzniesione jako element pomnika Richarda Wagnera, który doczekał się statuy kompozytora (w formie nieco ironicznej względem klasycznego cokołu) dopiero w 2013 - na dwustulecie urodzin.
 |
 |
 |
 |
Współczesna historia Matthäikirchhof zaczyna się 4 grudnia 1989, kiedy to w ramach Pokojowej Rewolucji protestujący tłum wdarł się do "Ohrenburga" ("Zamek Uszu" - nazwa trafna tak ze względu na detal, jak i zadania tajnej policji), przejął kontrolę nad aktami i ogłosił likwidację lipskiego biura BVfS. Jej kolejny rozdział obejmuje natomiast porażki licznych inicjatyw mających tchnąć życie w opuszczoną fortecę Stasi, której dysonansowy odbiór tylko wzmocniło tymczasowe umieszczenie w jednym z budynków urzędu pracy, który - jak na ironię - nie oferował żadnej innej opcji niż emigracja na zachód. W kolejnych latach brakowało stałego gospodarza, który powstrzymałby postępującą degradację budynków. Nie pomagały też sprzeczne wizje zainteresowanych stron co do ich przyszłości, wśród których ważne miejsce zajmował postulat ponownego zgromadzenia tajnych archiwów i udostępnienia ich społeczeństwu w tym symbolicznym ze względu na historię miejscu. Jednocześnie podważano sens ich zachowania i ochrony w istniejącej formie.
Ileana Toscano - główny ekspert sieci Archethics, ekspert Urbact
|
Jan Schultheiss - ekspert Ministerstwa Mieszkalnictwa, Rozwoju Miast i Budownictwa
|
Franziska Kalkbrenner - koordynator procesu, Stephen Seiler - Urząd Miejski w Lipsku
|
Kwestią lipskiego kwartału udało się zainteresować rząd federalny, który uznał jego rewitalizację za sprawę istotną na poziomie krajowym. Obok czynników historycznych istotne były także kwestie bezpośrednio powiązane z współczesnym funkcjonowaniem miasta: potrzeby lokalowe miejskich instytucji, w tym kultury i urzędów; ostatnia szansa na wprowadzenie do historycznego centrum nowych mieszkańców, wreszcie udrożnienie dawnych ciągów komunikacyjnych, a zarazem domknięcie reprezentacyjnego pierścienia plant kolejnym obok dworca, ratusza, czy opery prestiżowym otwartym obiektem publicznym bardzo wyczekiwanym w mieście, które doskonale pamięta pierwsze lata po zjednoczeniu, upadek przemysłu, bezrobocie, odpływ mieszkańców i marginalizację odczuwalną tym bardziej, że mowa o jednym z najważniejszych niemieckich ośrodków nauki i kultury, związanym z życiem i twórczością Goethego, Schillera, Bacha, Wagnera, Mendelssohna i wielu innych, kolebce idei wystaw targowych, siedzibie słynnego uniwersytetu.
 |
 |
 |
 |
Innowacyjny projekt wypracowania formy i formuły inwestycyjnej dla Matthäikirchhof otrzymał dofinansowanie w ramach Narodowych Projektów Rozwoju Miast (Nationale Projekte des Städtebaus). Obejmował on pozyskanie szerokiej grupy interesariuszy obejmującej ekspertów, przedstawicieli rozlicznych instytucji i mieszkańców. W ramach grupy dokonano ewaluacji materialnych i niematerialnych zasobów, wypracowano kompromis pozwalający na zachowanie części obiektów i wyburzenie innych, stworzono parametry i wytyczne funkcjonalne dla otwartego konkursu urbanistyczno-architektonicznego. Wykorzystano przy tym dane ze spotkań, ankiet ulicznych i internetowych.
 |
 |
Wyniki każdego z dwóch etapów konkursu wyłoniono drogą jawnego, publicznego głosowania, w drodze dyskusji z projektantami. W skład jury obok profesjonalistów i urzędników weszli przedstawiciele strony społecznej pozyskani drogą otwartej rekrutacji ogłoszonej w mediach. Proces wspierali moderatorzy, specjalnie powołane biuro konkursu, agencja medialna, eksperci miejscy i akademiccy. Z kilkudziesięciu projektów spełniających wymogi na etapie I wybrano 9 najlepszych, które poddano publicznej korekcie. Etap II wymagał zatem od projektantów twórczej odpowiedzi na krytykę jurorów. Zwycięzcy z pracowni RIEHLE KOETH GmbH+Co. KG und Levin Monsigny Landschaftsarchitekten zdecydowali się zachować i odrestaurować tylko jedno skrzydło "Zamku Uszu" proponując przy tym bardzo klasyczną kwartałową urbanistykę dla całości założenia. Centrum zarezerwowano dla nowej bryły Forum Wolności i Praw Obywatelskich oraz zielonego placu nadającego sens monumentalnym schodom wagnerowskim. Dziedziniec części mieszkalnej również otwarto od strony plant, wpuszczając światło i zieleń także do wnętrza.
 |
 |
 |
Wskutek korekty, powstał projekt zawierający jeszcze większą liczbę otwarć i zieleni oraz większą powierzchnię wolną od zabudowy. Bryły budynków mieszkalnych i biurowca optycznie zaś zmniejszono i obniżono zwiększając liczbę indywidualnie opracowanych modułów elewacji oraz umieszczając górne kondygnacje w połaciach dachowych lub cofniętych schodkowo attykach. Niewielki skwer od strony starego miasta powiększono do rozmiaru placu miejskiego przywołującego wspomnienie dawnego placu przykościelnego. W ten sposób projektowany budynek Forum zyskał także ekspozycję kolejnej fasady. Kolejne działania miasta zmierzają do jak najszybszego ożywienia terenu przynajmniej przez funkcje tymczasowe i promocję zarówno zalet lokalizacji, jak i potencjału projektu, który chciałoby jak najwierniej zrealizować.
 |
 |
 |
 |
Miasto jest właścicielem całego terenu, pragnie jednak prowadzić tę inwestycję z udziałem władz państwowych i partnerów prywatnych. Na przeszkodzie stoją jednak jeszcze dwa problemy: potencjalne sensacyjne odkrycia archeologiczne, które mogą zablokować jakiekolwiek prace na lata oraz dużo bardziej prozaiczny - obowiązująca umowa na trzydziestoletnią dzierżawę dawnego policyjnego parkingu.
| Jak realizować procesy partycypacyjne? Wnioski z projektu Matthäikirchhof w Lipsku: |
|
 |
 |
 |
Materiały spotkania do pobrania:
fotografie: Grzegorz Sobczyk, Wojciech Chmielewski