Podstawę prawną działania rzecznika konsumentów stanowią przepisy ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów (tekst jednolity Dz. U. z 2017 r. poz. 229).

Do zadań rzecznika należy w szczególności:

• udzielanie konsumentom bezpłatnych porad i informacji prawnej w zakresie ochrony ich praw i interesów,
• występowanie do przedsiębiorców w sprawach o ochronę interesów i praw konsumentów,
• udzielanie konsumentom pomocy prawnej przy dochodzeniu roszczeń na drodze sądowej,
• współdziałanie z Urzędem Ochrony Konkurencji i Konsumentów, Inspekcją Handlową oraz innymi organizacjami, do których zadań statutowych należy ochrona praw i interesów konsumentów.

W sprawach, w których przedsiębiorca naruszył interesy konsumenta, a istnieje szansa na polubowne zakończenie sporu lub potrzeba dodatkowego wyjaśnienia okoliczności faktycznych – rzecznik występuje do przedsiębiorcy. Aby rzecznik mógł podjąć interwencję, konsument powinien najpierw wyczerpać drogę postępowania reklamacyjnego.

W sprawach, w których strony przedstawiają ostateczne i rozbieżne stanowiska, przedsiębiorca nie przyjmuje argumentów ani konsumenta, ani rzecznika i polubowne zakończenie sporu okazuje się niemożliwe – rzecznik może udzielić pomocy konsumentowi w dochodzeniu roszczeń na drodze sądowej.

Rzecznik konsumentów nie posiada natomiast uprawnień kontrolnych wobec przedsiębiorców, nie orzeka w sprawach, nie przeprowadza postępowania dowodowego, nie wydaje nakazów ani zakazów, ani też nie nakłada kar. Rzecznik nie posiada tym samym narzędzi ani uprawnień do nakazania przedsiębiorcy uznania roszczeń konsumenta.

Miejski Rzecznik Konsumentów rozpatruje wnioski konsumentów w kolejności wpływu.
Do wniosku należy dołączyć kopie wszystkich dokumentów związanych ze sprawą (przede wszystkim dowodu zakupu, zawartej umowy, korespondencji prowadzonej z przedsiębiorą, dowodów nadania przesyłek poleconych), ułożone w porządku chronologicznym.

Sprawy konsumenckie to w szczególności sprawy dotyczące:

• umów sprzedaży, także tych zawieranych na odległość (np. przez internet) oraz poza lokalem przedsiębiorcy (np. na prezentacji w hotelu lub w domu u konsumenta)
• umów o świadczenie usług, np. przez serwisy naprawcze, firmy świadczące usługi remontowe, wykonawcy mebli, stolarki okiennej i innych rzeczy wykonywanych na zamówienie, 
• umów o świadczenie usług np. turystycznych, bankowych, związanych z obrotem nieruchomościami, edukacyjnych.

W sprawach roszczeń i sporów:

• pomiędzy osobami fizycznymi,
• pomiędzy przedsiębiorcami,
• z organami administracji publicznej oraz spółdzielniami mieszkaniowymi,
• z tytułu naruszenia dóbr osobistych,
• z zakresu ochrony danych osobowych,
• z zakresu ochrony praw pacjentów,
• z zakresu prawa pracy, 

należy kontaktować się z rzecznikiem, bądź instytucją powołaną do przyjmowania wniosków w danej sprawie.