Jednostki pomocnicze gmin (j.pom.gm.) tworzy rada gminy w drodze uchwały. Rada gminy po konsultacji z mieszkańcami lub z ich inicjatywy decyduje o potrzebie powołania j.pom.gm. Idea powołania j.pom.gm. wynika z zasady subsydiarności działań administracji, nakazującej wykonywanie określonych spraw i zadań oraz ich rozstrzyganie przez organy znajdujące się najbliżej człowieka - jednostki, której działania te dotyczą. Zasady tworzenia, łączenia, podziału oraz znoszenia j.pom.gm. określa statut gminy uchwalany przez radę gminy. Również do wyłącznej właściwości rady gminy należy ustalanie ich zakresu działania, zasad przekazywania im składników mienia do korzystania oraz zasad przekazywania środków budżetowych na realizację zadań.

Samą organizację i zakres działania j.pom.gm. określa rada gminy odrębnym statutem. Ustawa o samorządzie gminnym wymienia organy jednostek pomocniczych: organem uchwałodawczym w dzielnicy (osiedlu) jest rada; organem wykonawczym - zarząd, na czele którego stoi przewodniczący. Przewodniczący zarządu korzysta z ochrony prawnej przysługującej funkcjonariuszom publicznym.

Przewodniczący organu wykonawczego j.pom.gm. ma prawo udziału w pracach rady gminy, na zasadach określonych przez statut, jednak bez prawa udziału w głosowaniach; rada gminy może także ustanowić zasady, na jakich przewodniczącemu organu wykonawczego j.pom.gm. będzie przysługiwała dieta oraz zwrot kosztów podróży.

Ustawodawca podnosząc znaczenie j.pom.gm. utrzymał w sposób nie budzący wątpliwości zasadę jednolitości budżetu gminy. Wyraźnie na to wskazuje art. 51 ust. 3 u.s.g., stwierdzając, że statut gminy określa uprawnienia j.pom.gm. do prowadzenia gospodarki finansowej, ale w ramach budżetu gminy.

W Mieście Gdańsku jednostkami pomocniczymi są dzielnice.